Muzeum Regionalne im H. Ławniczaka w Krotoszynie - muzeum.krotoszyn.pl

Początki wsi Krotoszyn (chodzi tu rzecz jasna o dzisiejszy tzw. Stary Krotoszyn) sięgają prawdopodobnie czasów Kazimierza Odnowiciela (1039-1058). Książę zajął się odbudową kraju, który pod koniec lat trzydziestych XI stulecia został zniszczony przez bunt ludowy oraz najazd czeskiego księcia Brzetysława I. Obie te tragedie szczególnie mocno odcisnęły się na Wielkopolsce – w tym na okolicy przyszłego Krotoszyna. Za czasów Kazimierza I rozwinęło się wiele istniejących po dziś dzień, okolicznych miejscowości, które wraz z nadaniami feudalnymi przechodziły w prywatne ręce możnych, tworząc w państwie Piastów zalążek stanu rycerskiego.

Początki parafii i otoczonego cmentarzem drewnianego kościółka p.w. św. Marii Magdaleny w Starym Krotoszynie, przypadają prawdopodobnie na czas rozbicia dzielnicowego (XII-XIII w.) Okoliczne ziemie znalazły się wówczas w domenie wielkopolskiej, a w wyniku kolejnych podziałów zostały z nieznanych przyczyn włączone w granice ziemi gnieźnieńskiej. Podczas jednoczenia kraju Władysław Łokietek w roku 1314 przyłączył do odbudowywanej Polski Wielkopolskę, a okolice Krotoszyna trafiły wtedy w granice obszernego powiatu pyzdrskiego. Dopiero pod koniec XIV w. ziemia krotoszyńska znalazła się w administracyjnych granicach województwa kaliskiego.

Pierwsza pisana wzmianka na temat Krotoszyna (Starego Krotoszyna) pojawia się w roku 1405 i z historycznego punktu widzenia to właśnie ona wyznacza początek naszej miejscowości. Wieś Krotoszyn znajdowała się wówczas w rękach rycerza Wierzbięty z rodu Łodziów, któremu między rokiem 1411 a 1414 król Władysław Jagiełło nadał przywilej zezwalający na założenie miasta. Najbardziej rozpowszechniona teza głosi, że monarcha nagrodził w ten sposób męstwo rycerza na polach Grunwaldu, jednakże nie ma na to żadnych dowodów. Niemniej na podstawie królewskiego dokumentu dziedzic lokował miasteczko prawie niemieckim. Wierzbięta początkowo chciał przekształcić w miasto jedynie północno-zachodnią część wsi Stary Krotoszyn (graniczącą z gruntami należącymi do Lutogniewa, Wróżew i Bożacina), jednak przemieszanie przepisów i objętych nimi obszarów oraz dość znaczne oddalenie od szlaku toruńsko – wrocławskiego sprawiły, że pierwotnie lokowane miasto bardzo szybko upadło.

Na prośbę rycerza król Władysław II odnowił przywilej i 25 lipca 1415 r. dziedzic Krotoszyna wydał kolejny dyplom, na podstawie którego ponownie lokował miasto, przenosząc je jednocześnie na południe. Jak wspomina dokument lokacyjny, znany nam jedynie z odpisu sporządzonego przez Jana Rozdrażewskiego w 1579 r., tereny nowopowstałego miasteczka stanowiły ostrów, czyli wyspę (uściślając był to półwysep). Miasto Krotoszyn miało przede wszystkim obejmować grunty należące do dwóch wsi. Na wschodzie był to Banów (Bonów) – wieś wzmiankowana w dokumentach już w roku 1241 i zajmująca obszar dzisiejszego rynku, ul. Kaliskiej i al. Powstańców Wielkopolskich. Na południowym zachodzie była to z kolei wieś Oraczewice – po raz pierwszy pojawiająca się w dokumentach w 1405 r. i obejmująca teren dzisiejszego Parku Wojska Polskiego oraz ul. Zdunowskiej.

Krotoszyn został lokowany zgodnie z zasadami prawa magdeburskiego – z centralnie wyznaczonym, prostokątnym rynkiem oraz z prostopadle rozchodzącymi się od niego ulicami. Wyjątek stanowi tu widoczne do dziś, charakterystyczne załamanie wylotu ulicy Koźmińskiej, które stanowi przedmiejską pozostałość drogi przechodzącej w poprzek obecnego rynku i wiodącej z Koźmina do Zdun. Do dnia dzisiejszego charakterystycznym elementem architektury Krotoszyna jest właśnie obszerny rynek, którego kształt od czasu lokacji nie uległ zmianie. W 1415 r., w zestawieniu z pozostałą częścią miasteczka, rynek wydawał się olbrzymi, co związane było z handlem, który odbywał się wówczas bezpośrednio z wozów rozstawionych dokoła drewnianego jeszcze ratusza.

Do samego rynku przylegał plac (dziś Mały Rynek), gdzie 1 lipca 1419 r. Wierzbięta ufundował drewnianą świątynię p.w. św. Ap. Piotra i Pawła, obok której znajdował się niewielki cmentarzyk (okolice dzisiejszego Muzeum). Rycerz przeniósł tam parafię ze Starego Krotoszyna oraz ufundował szkółkę parafialną. Z Małego Rynku można było się wówczas dostać jedynie na główny rynek, lub za pomocą grobli na wyspę, gdzie znajdował się drewniany kasztel dziedziców miasteczka (dzisiejszy pałac).

W chwili lokacji Krotoszyn był niewielkim miasteczkiem o drewnianej zabudowie. Obejmował tereny dzisiejszego rynku, Mały Rynek oraz fragmenty przylegających dziś do nich ulic. Z miasta wychodziły trzy bramy, prowadzące w stronę Poznania, Kalisza i Wrocławia, a całość, oprócz stawisk i potoków, otaczała także osieka – czyli prosta zapora utworzona ze ściętych drzew i gałęzi. Drewniana zabudowa Krotoszyna związana była z łatwym dostępem do surowca budowlanego, ponieważ miasto, szczególnie od strony wschodniej, otaczały nieprzebyte bory i lasy. Teren dookoła był również podmokły, usiany licznymi stawami i poprzecinany potokami, dlatego część zabudowań stawiano zapewne przy wykorzystaniu bogatych złóż gliny.

W mieście funkcjonowały trzy jatki (piekarza, rzeźnika i szewca), dwa młyny (miejski i pański), folusz (służący do spilśniania wełny) oraz karczma. Dokument lokacyjny zezwalał także na utrzymywanie przez miasto pasterza, który wypasał bydło i trzodę jego mieszkańców – nie odbiegających zajęciami od mieszkańców okolicznych wsi. Dziedzic zgodził się także, by zwierzęta mogły paść się również w lasach (z wyjątkiem dąbrów, zarezerwowanych dla trzody rycerza). Mieszczanie mogli ponadto bez ograniczeń polować na drobną zwierzynę i ptactwo, łowić ryby a także warzyć w domach piwo dla własnego użytku – jednakże w tym ostatnim przypadku Wierzbięta nakazał, by słód potrzebny do produkcji piwa, mielony był jedynie w młynie pańskim. Tuż po lokacji Krotoszyna dziedzic zwolnił wszystkich jego mieszkańców z powinności i podatków na okres sześciu lat, a w wypadku ofiar pożarów aż na lat osiem. Obok daniny na rzecz pana funkcjonował też podatek miejski, zarządzany przez radę. Wszelkie należności ściągano raz w roku – w dniu św. Marcina (11 listopada).

Zasadźcą Krotoszyna, którego obowiązkiem było przekształcenie wsi w miasto, został wymieniany w dokumencie z 1419 r. Bogusław. Następnie Wierzbięta powołał go na urząd wójta, który w imieniu właściciela zarządzał miasteczkiem oraz sądził jego mieszkańców. Co ciekawe w tym samym dyplomie „dziedzicem folwarku” w Starym Krotoszynie Wierzbięta nazwał nieznanego skądinąd Franciszka.

Od północy miasteczko otaczała wypływająca z Jeziora Odrzykowskiego rzeczka Stoprawa (wschodnia część Jawnika), która przepływała wzdłuż dzisiejszej promenady oraz ulicy Słodowej. Na wysokości boiska przy Szkole Podstawowej nr 1 potok rozlewał się, tworząc należący do proboszcza parafii krotoszyńskiej staw rybny. Obok tegoż stawu, na wysokości ul. Koźmińskiej, znajdował się jaz – czyli niewielka zapora kontrolująca przepływ wody, oraz miejski młyn. Na wysokości ulicy Floriańskiej Stoprawa wpadała do rozłożystego stawu określanego mianem Zawada, który swoimi rozmiarami sięgał aż po dzisiejszą ul. Sienkiewicza.

Od południa miasto opływał inny potok – zwany dziś „żydowskim”, ponieważ w późniejszych czasach przepływał przez dzielnicę zamieszkałą przez Żydów (okolice ul. Garncarskiej). Rzeczka ta stanowiła granicę pomiędzy terenami miejskimi a dworskimi, rozlewając się w dwóch miejscach i tworząc dość rozległe stawiska. Pierwszy z tych stawów nosił nazwę Perz (Lerz) i znajdował się na wysokości dzisiejszych ulic Kościuszki i 56 Pułku Piechoty Wielkopolskiej. Drugi staw obejmował tereny dzisiejszego parku, gdzie na wyspie znajdował się drewniany kasztel dziedziców miasteczka i okolicznych wsi. Na wysokości obecnej ul. Piastowskiej „potok żydowski” wpadał również do wspomnianego wyżej stawu Zawada.

Z łączącego dwa cieki wodne stawu Zawada wypływał w kierunku zachodnim potok zwany Osuszą (dziś zachodnia cześć Jawnika), który z czasem dał nazwę wsi znajdującej się zachód od Krotoszyna. Wzdłuż tej rzeczki położony był folwark dziedzica oraz należące do niego łąki – Wołówka i Jasień (dzisiejszy Zamkowy Folwark i osiedle przy ul. Rawickiej), a dalej na zachód, pomiędzy ulicami Kobylińską i Zamkowym Folwarkiem, usytuowany był wspomniany już folusz. Jedynym suchym obszarem nowopowstałego miasteczka były tereny wschodnie, gdzie prowadził trakt do Kalisza oraz umiejscowiona była prawdopodobnie wzmiankowana już karczma.

Bibliografia:

Anders P., Krotoszyn. Miasto i okolica, Krotoszyn 2017

Archiwum Państwowe w Poznaniu, Księga ziemska pyzdrska, T. I, k.192v, 194 – 194v.

Chmielarz M., Wokół Lokacji Krotoszyna. Transumpt Jana Rozdrażewskiego i Wierzbięty herbu Łodzia,w: Krotoszyn i okolice. Opracowania i materiały źródłowe, T. VII, Krotoszyn 2011

Halecki O., Ród Łodziów w wiekach średnich w: Miesięcznik Heraldyczny, rok IV (1911) nr 7/8 – 11/12, rok V (1912) nr 1/2 – 11/12, rok VI (1913) nr 1/2 – 7/8

Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, T. V, VII, VIII, XIII

Krotoski K., Dzieje miasta Krotoszyna. Miasto Krotoszyn i jego dziedzice za czasów polskich (od 1415 do 1779), Krotoszyn 1930

Krotoszyn, T.II / Historia, pod red. D. Kosińskiego, R. Marciniaka, Krotoszyn – Poznań 1996,

Łukaszewicz J., Krótki historyczno-statystyczny opis miast i wsi w dzisiejszym powiecie Krotoszyńskim od czasów najdawniejszych aż po rok 1794, Poznań 1869

Mikołajczyk P., Crothoszino. Prawdziwe i legendarne początki Krotoszyna, Krotoszyn 2011

Mikołajczyk P., Kalendarium Historyczne Krotoszyna, Krotoszyna 2015

Mikołajczyk P., Krotoszyn 1415, Krotoszyn 2012

Mikołajczyk P., Wierzbięta z Krotoszyna h. Łodzia, w: Krotoszyn i okolice. Opracowania i materiały źródłowe, T. XI, Krotoszyn 2015

Wielkopolskie roty sądowe XIV – XV w., red H. Kowalewicz i W. Kuraszkiewicz, T. I / Roty poznańskie, Poznań 1959