Na wojnę polsko-bolszewicką Wielkopolanie wyruszyli jako żołnierze formacji powołanych jeszcze w trakcie walk powstania wielkopolskiego. Podobna sytuacja miała miejsce również na ogólnie pojętej ziemi krotoszyńskiej. W związku z innym kształtem obecnego powiatu, w okresie powstania wielkopolskiego niektóre miejscowości znajdowały się w innych niż dziś granicach administracyjnych – Sulmierzyce należały do powiatu odolanowskiego, a Koźmin stanowił siedzibę odrębnego, samodzielnego powiatu. Z tego powodu szczegółowa przynależność wojskowa okolicznych sił powstańczych była różna.
7 stycznia 1919 r. Wielkopolskę podzielono siedem okręgów wojskowych. Krotoszyn znalazł się w okręgu VI (jarocińskim). Kilka dni później (13 stycznia), po zajęciu Inowrocławia i związanymi z tym nieporozumieniami, powołano kolejne dwa okręgi, wydzielając powiat krotoszyński i włączając go do VII Okręgu Wojskowego, którego dowództwo znajdowało się w Ostrowie Wielkopolskim. W składzie okręgu ostrowskiego znalazły się również oddziały sulmierzyckie, a siły koźmińskie zasadniczo pozostały w składzie VI Okręgu Wojskowego z siedzibą w Jarocinie. Poszczególni dowódcy zajmowali się administrowaniem podległym terenem, obroną znajdującego się przy okręgu odcinka frontu powstańczego oraz tworzeniem wojska z istniejących w regionie oddziałów.
Od lutego 1919 r. miejscowe oddziały powstańcze były przekształcane w regularne formacje Wojsk Wielkopolskich. Pododdziały VII Okręgu Wojskowego z czasem połączono – tworząc 12. Pułk Strzelców Wielkopolskich. W skład pułku wchodziły trzy bataliony: ostrowski, krotoszyński i ostrzeszowski, którym nadano kolejno numery I, II i III. Na czele krotoszyńskiego batalionu stał Marian Modrzejewski, którego na początku lutego zastąpił Sergiusz Radziwanowski.
W składzie II batalionu znalazły się kompanie: odolanowska (4), krotoszyńska (5) i kobylińska (6). Formacje powstańcze z Koźmina Wielkopolskiego podzielono. Większość z nich weszła w skład 11. Pułku Strzelców Wielkopolskich, a pojedyncze kompanie znalazły się także w strukturach 8. i 12. Pułku Strzelców. Dowódcą II batalionu 11. Pułku Strzelców został Józef Modlibowski – zwierzchnik oddziałów powstańczych z Koźmina. Zarówno 11. jak i 12. Pułk Strzelców weszły w skład 3. Dywizji Strzelców Wielkopolskich, na czele której do 24 czerwca 1920 r. stał gen. ppor. Wincenty Odyniec.
Po zakończeniu walk powstańczych nasze lokalne formacje otrzymały zadanie zabezpieczenia linii demarkacyjnej pod Krotoszynem, Ostrzeszowem i Rawiczem. Po konferencji paryskiej, w styczniu 1920 r., żołnierze Armii Wielkopolskiej wzięli udział w rewindykacji ziem przyznanych Polsce na mocy traktatu wersalskiego. Oddziały z terenu naszego powiatu uczestniczyły w rewindykacji obszarów w powiecie kępińskim oraz w okolicach Miejskiej Górki i Leszna, a nawet na Pomorzu Gdańskim. Wobec coraz większego zagrożenia bolszewickiego, od połowy 1919 r., poszczególne formacje wielkopolskie stopniowo przerzucano na wschód. 12. Pułk Strzelców Wielkopolskich trafił tam 25 stycznia 1920 r., wraz z innymi formacjami 3. Dywizji Strzelców Wielkopolskich, stając się częścią odwodu Naczelnego Wodza.
1 lutego 1920 r., w ramach włączania Wojsk Wielkopolskich w struktury armii polskiej, zarówno 11. jak i 12. Pułk Strzelców zmieniły nazwy na, kolejno: 69. i 70. Pułk Piechoty Wielkopolskiej, a 3. Dywizja Strzelców stała się 17. Wielkopolską Dywizją Piechoty. 70. Pułk Piechoty wziął udział między innymi w walkach pod Mińskiem, bitwie pod Ihumeniem i walkach pod Czebnową. 4 czerwca jego pododdziały zdobyły Budsław. W sierpniu 1920 r. pułk toczył boje pod Białobrzegami i wziął udział w bitwie Warszawskiej, walcząc w okolicach Modlina, Nasielska i Przemiarowa. Pod koniec sierpnia formacja stanowiła część polskich sił podczas wyprawy na Chorzele, po której została przerzucona do Łomży, a następnie, jako zabezpieczenie – na Suwalszczyznę. W 1921 r. 70. Pułk Piechoty Wielkopolskiej stacjonował w Biedrusku, Krotoszynie, Ostrowie i Lesznie, aż wreszcie został rozlokowany w Pleszewie. Warto w tym miejscu wspomnieć, że z czasem 69. Pułk Piechoty został ostatecznie rozlokowany w Gnieźnie.
W czasach pruskich krotoszyński szpital wojskowy znajdował się przy dzisiejszej ul. Mickiewicza (obecnie Szpital Powiatowy) i to właśnie tam początkowo zwożono rannych i chorych żołnierzy z frontów I wojny światowej. Dramatycznie zwiększająca się liczba rannych zmusiła niemieckie dowództwo do zorganizowania kolejnego lazaretu, który został wydzielony w części szpitala miejskiego (przy dzisiejszej ul. Bolewskiego), a gdy i tam z czasem zaczęło brakować miejsc, na potrzeby szpitalne przystosowano także gmach Seminarium Nauczycielskiego (dziś Szkoła Podstawowa nr 5 przy ul. Zdunowskiej).
Po zakończeniu działań zbrojnych na frontach wielkiej wojny, przygotowane przez Niemców placówki szpitalne zaczęły być wykorzystywane przez wojska powstańcze, a następnie – szczególnie w czasie wojny polsko-bolszewickiej – również przez Wojsko Polskie. Ciężko rannych z frontu wschodniego przewożono do szpitali w Wielkopolsce pociągiem szpitalnym nr 16 Wojsk Wielkopolskich. Zmarłych rannych, po których ciała nie zgłosiła się rodzina, grzebano na dzisiejszej kwaterze wojskowej krotoszyńskiego cmentarza parafialnego (oficjalnie kwaterę utworzono pod koniec 1920 r.).
Bibliografia:
Czubiński A., Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918-1921, Opole 1993
D’Abernon E. V., Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata – pod Warszawą 1920 r., Łódź 1990
Davies N., Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, Kraków 2011
Englicht J., Zarys historji wojennej 70-go pułku piechoty wielkopolskiej, Warszawa 1929
Kruszczyński B., Poznańczycy w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1921, Poznań 2010
Kukiel M., Bitwa Warszawska, K.Warszawa 2005
Lewandowski W., Udział Wielkopolan w odbudowie Rzeczypospolitej w latach 1918-1921, Poznań 1939
Łukomski G., Polak B., Wrzosek M., Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920. Działania bojowe. Kalendarium, Tom I - II, Koszalin 1990
Nowak A., Ojczyzna Ocalona. Wojna sowiecko-polska 1919-1920, Kraków 2012.
Odziemkowski J., Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920, Warszawa 2004
Polak B., Wojsko Wielkopolskie 1918-1920, Koszalin 1990
Prauziński L., Ulrich A., W marszu i bitwie. Szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1920, Poznań 1939
Rezler M., Wielkopolanie pod bronią 1768-1921, Poznań 2011
Sikorski W., Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku, Lwów 1928
Tarczyński M., Bitwa Warszawska 1920, Warszawa 1996
